شاهکارهای معماری یخچال های قدیمی و سنتی
رمز و رازی در ساختار یخچالها که روزگاری در قلب تابستانهای داغ و سوزان، خنکای آب گوارا را به درون خانه میکشاند، وجود دارد.
از پیشینه تاریخی یخچالها تا دوره صفویه اطلاعاتی در دست نیست و تنها دکتر جان فرایر در قرن یازدهم در سفرنامه ایران اشاره میکند که «در این زمان ذخیره ساختن یخ، رسمی متداول و دیرین سال شمرده میشود و امکان آن میرود که همراه با مغولان وارد ایران شده است».
همچنین شاردن، دورنمایی از شهر کاشان را در سفرنامه خود به تصویر میکشد و یخچالهای این شهر را در بیرون از قلعه و برج و باروی شهر نشان داده و به معماری یخچالها در اصفهان نیز اشاراتی داشته است.
استان یزد نیز با توجه به کویری بودن منطقه از این معماری بیبهره نبوده است و هنوز در جای جای آن از جمله در شهرستان میبد و ابرکوه نیز میتوان آثار این شاهکارهای معماری را مشاهده کرد.
یخچالها به طور عمده از سه قسمت تشکیل شدهاند، دیوار طویل سایه انداز، مخزن یخ و حوضچههای تولید یخ.
دیوار سایهانداز این دیوار بسیار طویل و بلند است، ارتفاع این دیوارها که گاهی تا ۱۰متر میرسد، در طول روز از تابش آفتاب روی آبهای منجمد شده در حوضچهها جلوگیری میکند.
گاه جهت استحکام بیشتر دیوار سایهانداز، پشتبندهای بزرگ در قسمت جنوبی دیوار احداث میکردند. دیوارهای سایهانداز در پایین دارای ضخامتی زیاد بوده و به تدریج در بخشهای فوقانی از قطر آنها کاسته میشود.
حوضچههای تهیه یخ این گودال مستطیل شکلی است که به موازات حوضچهها، دیوار سایهانداز و در بخش شمالی آن حفر شده و طول آن اندکی کمتر از طول دیوار و عمق آن ۳۰ الی ۵۰ سانتیمتر و گاه بیشتر بوده است. این گودال محل تهیه یخ در شبهای سرد زمستان بود.
مخزن یخ این مخازن معمولا در پشت دیوار سایهانداز و در بخش جنوبی آن و در بعضی موارد به وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی راه مییابد.
انبار یخ نیز گودالهای عمیق و بزرگی هستند که در وسط مخزن یخ حفر شدهاند. شکل این گودالها در یخچالهای گنبددار به صورت دایره با شعاعی تا حدود ۴ متر و گاه بیشتر است.
دیوار این گودالها از سنگ یا آجر یا اندود کاهگل ساخته و پشت آن با مصالح عایقی چون خاک ذغال و یا مصالح دیگر پر شده است.