تحقیق و مقاله با موضوع معرفی و آشنایی با تاریخچه خط و خطوط باستان(Ancient lines)
خطوط اصلی باستان (به ترتیب الفبایی) شامل :
خط اوستایی – خط پهلوی – خط چینی – خط عبری – خط فنیقی – خط میخی – خط هیروگلیف مصری میشود.
خط اوستایی
خط اوستایی، برای نگارش کتاب دینی زرتشتیان به کار رفتهاست و برمبنای خط پهلوی ساسانی اختراع شدهاست. این خط آوانگار هست و با ۵۳ یا ۵۸ علامت صامت و مصوت از قابلیت نگارش بسیار بالایی برخوردار است. از راست به چپ نوشته میشود و به نامهای دین دبیره و دین دبیریه، دین دفیره و… هم نامیده میشود.
از نخستین سدههای اسلامی چون زبان و خط پهلوی حالت رسمی خود را از دست داد مشکلات آن بیشتر عیان شد و برای سهولت در خواندن متون پهلوی آن را به الفبای اوستایی برگرداندند و این نحوه نگارش پازند نامیده میشود. در دوره زبانهای ایرانی میانه خطی که مانی در آثار خود به کار بردهاست نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است. مانی خط را بر مبنای خط سریانی ابداع کرد که نسبت به خط پهلوی از امتیازات بهتری برخوردار است و در آن موازین زیبا شناختی خطی مراعات شدهاست.
خط پهلوی
پس از دوران هخامنشی، در دوره کوتاه مدت اسکندر و سلوکیها، زبان و خط یونانی در مراسلات رسمی و اداری به کار رفت تا این که در زمان اشکانیان، خط پهلوی اشکانی برای نوشتن زبان پهلوی اشکانی، بر مبنای خط آرامی پایه ریزی شد و سپس خط پهلوی ساسانی در همین راستا به وجود آمد که هرکدام گونههای کتیبهای و تحریری دارند. این خطوط صامت نگار هستند وحتی تعداد علامتها نسبت به الفبای آرامی نیز کمتر است و همین موضوع مشکلاتی را برای خواندن زبان پهلوی ایجاد میکند. این خطوط از راست به چپ نوشته میشوند.
خط چینی
چینیها ابتدا با رسم اشکالی آغاز نگارش کردند، به علت نارسایی علامات موجب شد که بعدها ترکیباتی بسازند و با آن ترکیبات به بیان اندیشههای خود بپردازند. این ترکیبات گرچه تصویرکنندهٔ اندیشههای آنان بود، ولی در انتقال مقاصد آنها کاملاً موفق نبود. تا آنکه چینیها با پدیدآوردن علاماتی که بیشتر تکیه بر اصوات میکرد، بنوعی خط صوت نگار دست یافتند. این خط صوت نگار گرچه از حیث آنکه با زبان بستگی داشت و در مرحلهای جلوتراز خط قدیم بود، ولی از آنجا که هر حرف میتوانست نمایشگر اصوات مختلف چندی باشد دارای نقص بسیار بود. چینیها برای رهایی از این نقص، یعنی نمایش معنی حقیقی هر علامت از علائمی اندیشه نگار بنام کلید استفاده کردند و هر کلید مبین یک نوع اندیشه بود. دانشوران چینی بعدها بیک نوع خط تندنویسی دست یافتند که نمونه خط ژاپنی شد.
چند نمونه از سیر تحول خط تصویرنگار چینی
خط میخی اصلی اندیشه نگار داشت و در همه کشورهای آسیای غربی بکار میرفت. اکثر صاحبنظران خط و زبانهای باستانی بر این باورند که منشاء پیدایش خط از ایران یعنی شهر سوخته و بینالنهرین و سرزمین سومر بودهاست و کهنترین اقوامی که در بینالنهرین خط میخی را بکار بردهاند، سومریان هستند. سومریان چون مصریها و چینیها، از نخستین اقوامی هستند که تمایل به ضبط گفتار و اندیشههایشان داشتند. کاتبان سومری با ابداع خط میخی تصویری جامعه بشری را از دوران مجهول و تاریک ماقبل تاریخ وارد مرحله تاریخی کردند. آنها با ابداع خط میخی دورهای را آغاز کردند که به عنوان آغاز خط نویسی شهرت دارد.
گرچه پیدایش خط و کتابت نخستین بار در نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد، در جنوب بینالنهرین و توسط کاتبان و دبیران سومری محقق شد، اما گسترش و تکامل آن به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد برمیگردد. برخی حتی بر این نظرند که خط هیروگلیف مصری، همزمان و برگرفته از خط تصویری سومری به وجود آمدهاست.
سومریان، کهنترین ساکنان شناخته شده جنوب بینالنهرین – قومی متمدن و پیشرفته بودند. آنان از نژاد سامی نبودند و با عنوان ساکنان غیرسامی بینالنهرین از ایشان یاد میکنند. برخی این احتمال را میدهند که از کنار دریا به این منطقه مهاجرت کرده باشند. رد پای آنها از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد در میانرودان دیده میشود. علم نجوم، تقسیم ساعت به ۶۰ دقیقه و دقیقه به ۶۰ ثانیه، مسائل هندسی و اوزان، میراثهای گرانبهایی هستند که این قوم برای آشوریها و بابلیها بر جای گذاشتند. سومریها چون پیوندی با همسایگانشان نداشتند از میان رفتند یا جذب اقوام سامی شدند.
خط میخی و خط هیروگلیف علاوه بر تفاوتهای ظاهری، در ابزار و نحوه نوشتن نیز با هم تفاوت داشتند. خط هیروگلیف با قلم نی و مرکب بر روی پاپیروس نگاشته میشد، درحالی که برای نوشتن خطوط میخی نیاز به لوحههای گلی نرمی بود که با قلم چوبی برآن مینگاشتند و سپس لوحه را میپختند. اولین یافتههای نگارشی بشر که به صورت الواح گلین برجای مانده متعلق به تمدنهای بینالنهرین است.
همزمان با پیشرفت خط سعی دیگری نیز بعمل آمد و آن توسعه محل و مواد نوشتن بود. قبل از پیدایی کاغذ از سنگ و فلزات استفاده میکردند و غیر از سنگ و فلزات از پوست درختان و جانوران نیز استفاده میشد، ولی گرانی قیمت این دو پوست موجب شد که در مصرف آن اقتصاد بورزند و نتیجه این صرفهجویی اقتصادی، یکی فشردگی در نوشتن بود و دیگر استفاده از علائم اختصاری و همچنین تراش پوست و استفاده مجدد از آن بود.
انواع خط در ایران باستان
انواع خطوطی که در ایران باستان مورد استفاده قرار می گرفت عبارتند از: خط میخی، خط سومری، خط اَکَدی، خط ایلامی، خط آرامی، خط پهلوی، خط اوستایی، خط مانوی، خط سُغدی، خط برهمایی. مهم ترین آنها به اختصار معرفی می گردند.
خط میخی
خط میخی که علامت هایی شبیه به میخ دارد، در کتیبه نگاری های کهن به کار می رفته است. اصل این خط در بین النهرین و به دست سومریان تنظیم شد و دیگر تمدن های بین النهرین نیز از آن بهره بردند. کاربرد این خط در ایران احتمالا به دوران قبل از کوروش هخامنشی می رسد اما به طور فراگیر از دوره داریوش مورد استفاده قرار گرفت.
به دلیل هم جواری ایران به بین النهرین و فتوحات ایران در غلبه بر این تمدن ها، علاوه بر فارسی باستان، زبان بین النهرین نیز در حجاری کتیبه ها مورد استفاده قرار می گرفت بنابر این برخی از کتیبه های موجود، به سه زبان فارسی باستان، آکدی و ایلامی نوشته شده است.
منشور کوروش به خط میخی، قرن ششم پیش از میلاد، موزه بریتانیا
خط آرامی
یکی از کهن ترین و مهم ترین خطوط باستان، خط آرامی است که می توان آن را مادر تمام خطوط الفبایی دانست. آرامی ها که مردمی تاجر پیشه بودند به زبانی ساده سخن می گفتند. این سادگی سبب شده تا زبان آنها به سرعت در خاورمیانه گسترش یابد و به صورت یک زبان بین المللی درآید. خط آرامی در ابتدا برای امور بازرگانی به کار می رفت و سپس وسیلۀ نوشتن عمومی شد.
هخامنشیان نیز زبان آرامی را زبان رسمی خود ساختند و در تمام قلمروشان به کار بردند. پس از انقراض هخامنشیان تا اوایل سدۀ سوم پیش از میلاد، این زبان کم کم رو به خاموشی گذاشت.
خط پهلوی
خط پهلوی در دوران ساسانیان برای نوشتن زبان فارسی آن دوران، یعنی «پارسی میانه»، از خط آرامی گرفته شد. این خط تا سه قرن پس از اسلام در سنگ نوشته ها، سکه ها، اسناد، معاملات و رسالاتی که به زبان پهلوانیک و پارسیک نوشته می شد، به کار می رفت. خط پهلوی خط ناقصی بود که خواندن آن بسیار مشکل بوده و هست.
خط اوستایی یا دین دبیری
زبانی که کتاب مقدس مزدیسنا بدان تالیف شده زبان اوستایی نامیده می شود و خطی را نیز که اوستا بدان نوشته شده، خط اوستایی نامیده شد. این خط را نویسندگان اسلامی دین دبیره و دفیره یاد کرده اند که امروزه به آن دین دبیری می گوییم.
خط مانوی
بعد از ظهور مانی (۲۱۵-۲۷۷م) و مذهب او، خط مانویان نیز در ایران و سایر ممالکی که مذهب مانوی داشتند رواج یافت. مانی خط خود را از الفبای تَدمُری اقتباس کرده است. الفبای مانوی از راست به چپ نوشته می شود و حرف های آن به هم نمی چسبد. آثار نفیس این خط در ترکستان چین کشف شده که با قلمی زیبا و خوانا روی کاغذهای مرغوب و با مرکب های رنگارنگ نوشته شده است.
برگی از کتاب مانویان